مقتل أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب (کتاب)کتاب «مقتل امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه‌السّلام » تالیف ابی بکر عبدالله بن محمد بن عبید بن سفیان معروف به ابن ابی الدنیا (متوفی ۱۸۲ ق) به روایت حسین بن صفوان برذعی است. این اثر به زبان عربی مشتمل بر روایاتی مربوط به فضائل و زندگانی حضرت علی علیه‌السّلام از ولادت تا شهادت و مباحث پیرامون آن است. ۱ - ساختار کتابکتاب با یک مقدمه از محقق، ابراهیم صالح ، در شرح حال و سخنان بزرگان درباره ابن ابی الدنیا آغاز شده است. متن کتاب نیز در ده باب ارائه شده که هر باب مشتمل بر تعدادی روایت است. ۲ - گزارش محتوامحقق کتاب در مقدمه به شرح زندگانی ابن ابی الدنیا و اقوال علما در مورد ایشان به همراه وصف نسخه خطی کتاب که در دمشق و به خط کوفی موجود است، پرداخته و در آخر نیز راوی کتاب حسین بن صفوان برذعی را به صورت مختصر معرفی کرده است. مطالب ابواب کتاب به اختصار عبارت است از: باب اول کتاب شامل سی و نه حدیث درباره فضائل حضرت علی علیه‌السّلام و چگونگی شهادت ایشان است. [۱]
مقتل امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه‌السّلام، ابن ابی الدنیا، ص۲۳.
باب دوم نیز شامل وصایای حضرت علی علیه‌السّلام به امام حسن علیه‌السّلام بعد از ضربت خوردن است که طی ده حدیث بیان شده است. باب سوم به زمان در رحلت ایشان که در چه روز و چه لحظه‌ای از روز بوده در طی هفت حدیث اختصاص دارد. باب چهارم نیز به عمر شریف حضرت در هنگام شهادت پرداخته که هشت حدیث را شامل شده است. در باب پنجم به بعضی از صفات ظاهری و خلق و خوی شخصیتی حضرت در ده حدیث پرداخته است. در باب ششم به طریقه غسل ، کفن ، نماز و دفن حضرت در سه حدیث پرداخته شده است. باب هفتم به مکان دفن حضرت و اینکه در کجا و چه موقعیتی از کوفه قرار دارد، در طی شش حدیث می‌پردازد. باب هشتم در بیان احوالات ابن ملجم بعد از ضربت و چگونگی قتل ایشان می‌باشد که در هیجده حدیث به آن پرداخته شده است. در باب نهم به مراثی که بر حضرت بعد از شهادت و اینکه چه کسانی بر ایشان گریه کرده‌اند در طی پانزده حدیث پرداخته شده است. باب دهم نیز به بیان فرزندان ایشان از تمامی همسرانشان در طی هیجده حدیث اختصاص دارد. از میان آثار مربوط به تاریخ شهادت امام علی علیه‌السّلام کتاب ابن ابی الدنیا، کهن‌ترین کتابی است که برجای مانده است.به گفته رسول جعفریان ، «نویسنده کتاب ابوبکر عبدالله بن محمد بن عبید معروف به ابن ابی الدنیا قرشی (۲۸۱ ۲۰۸ ق) از علمای محدث - مورخ است که آثار بیشماری به صورت تک نگاری در حوزه‌های مختلف حدیثی و بعضا تاریخی دارد. سبک و سیاق او نگارش اخبار به صورت روایات مستقل است که جمعا تحت یک عنوان کلی فراهم می‌آورد. وی شخصیتی کم مانند در تالیف و تنوع موضوعاتی است که به آن پرداخته و آثار بیشماری، هر چند برخی از آنها کوچک است، از خود برجای گذاشته است. برای اهمیت اثر او را بدانیم باید توجه کنیم که وی سی سال زودتر از طبری مورخ درگذشته و بنابراین یک نسل از او جلوتر است.» کتاب در مجموع دارای ۱۱۹ روایت است که نویسنده آنها را با سند و از مآخذ مختلف تاریخی نقل کرده است. هر روایت تاریخی داستانی را درباره بخشی از ماجرای شهادت امام علی علیه‌السّلام ، همین طور پیش زمینه‌ها و نیز آثار و تبعات آن گزارش نموده است. تمامی این روایات توسط شخصی به نام حافظ حسین بن صفوان برذعی متوفای ۳۴۰ ق به نقل از ابن ابی الدنیا روایت شده و نام او در آغاز همه اسناد دیده می‌شود در واقع وی راوی آثار ابن ابی الدنیاست. راوی یا راویان هر خبری بین ابن ابی الدنیا تا اصل خبر در آغاز بیشتر نقلها آمده است. برخی از آنها مورخان شیعی و برخی نیز به اصطلاح از عامه می‌باشند. برای مثل این سند: «... از جابر بن عبدالله جعفی، از محمد بن علی امام باقر...» سپس متن وصیت امام علی را به امام مجتبی علیه‌السّلام نقل کرده است. نخستین روایت از وقت بیرون آمدن امام علی علیه‌السّلام پیش از اذان صبح به سوی مسجد است که مرغان برابر وی درآمدند و آواز سردادند. همراهان آنان را دور کردند اما حضرت فرمودند: مرانید که نوحه گرند. روایات مربوط به شهادت امام علی علیه‌السّلام در این کتاب متفاوت نقل شده است در واقع، ابن ابی الدنیا جامع این نقلهاست و درست همان طور که در کتابی مانند تاریخ طبری ملاحظه می‌کنیم، روایات متفاوت و متعارضی درباره یک واقعه آورده می‌شود. در روایت ۱۲ به نقل از امام باقر علیه‌السّلام آمده است: «آنگاه که خداوند اراده کرد که کرامت شهادت با ضربت ابن ملجم نصیب امام علی علیه‌السّلام شود، ابن ملجم شب را در مسجد بنی اسد بود. وقتی هوا تاریک شد به خانه‌ای از خانه‌های کندیان رفت. یک جمعه پیش از آن امام روی منبر از زبان رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نقل کرد که آن حضرت به من فرمود: لایبغضک مؤمن و لا یحبک کافر. و افزود: من در خواب دیدم که شیطانی ضربتی بر من زده و ریش مرا به خون سرم تر کرده است، اما این مرا ناراحت نکرد... این بود تا شب معهود که ابن ملجم در کناری کمین کرد. وقتی امام برای نماز وارد مسجد شد، ابن ملجم ضربه خود را فرود آورد. محمد بن حنیفه نزدیک آن حضرت ایستاده بود، او را گرفت. مردم نیز بر ابن ملجم یورش بردند تا او را بکشند. امام علی علیه‌السّلام فرمود: صبر کنید. او را نکشید. اگر ماندم او را قصاص خواهم کرد یا خواهم بخشید. اگر نماندم، همان اصل نفس در برابر نفس. در روایت ۹۷ آمده است: عبدالملک بن سلیمان گوید: به عطاء گفتم: آیا احدی از اصحاب رسول الله فقیه تر از علی بود؟ گفت: نه والله من کسی را نمی‌شناسم. ۳ - وضعیت کتابتنها نسخه خطی این کتاب در دار الکتب الظاهریه در شهر دمشق نگهداری می‌شد که بعدها به مکتبه الاسد الوطنیه این شهر منقل شده و با شماره ۳۸۳۱ در بیست صفحه موجود می‌باشد. این اثر توسط ابراهیم صالح در شهر دمشق برای اولین بار در سال ۱۴۲۲ ق به چاپ رسید. در پاورقی کتاب ارجاعات و معرفی مختصر اعلام توسط محقق کتاب ذکر شده است. فهارس کتاب در انتهای اثر آمده که عبارت است از: آیات قرآنی ، احادیث ، اشعار ، قبایل و جماعات، اماکن ، مصادر، ابواب کتاب و فهرست فهارس. ۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |